سازمان فرهنگی یونسکو قصد دارد در چهل‌وسومین اجلاس عمومی‌ خود که از ۳۰ اکتبر تا ۱۳ نوامبر ۲۰۲۵ (۸ تا ۲۲ آبان ۱۴۰۴) در سمرقند ازبکستان برگزار می‌شود، پیشنهاد مشترک ایران و تاجیکستان را برای به رسمیت شناختن منشور کوروش بزرگ به عنوان «نماد جهانی حقوق بشر و تنوع فرهنگی»، به رای بگذارد.

این خبر را رسانه‌های داخلی ایران روز چهارشنبه هفتم آبان ۱۴۰۴، هم‌زمان با روز کوروش، به نقل از حسن فرطوسی، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو، در ایران اعلام کردند.

بر اساس گزارش خبرگزاری مهر، فرطوسی، طی سخنرانی در دوازدهمین نشست بین‌منطقه‌ای دبیران‌کل کمیسیون‌های ملی یونسکو در سمرقند، از نمایندگان کشورها خواست از قطعنامه مشترک ایران و تاجیکستان برای به‌ رسمیت‌ شناختن منشور کوروش به‌عنوان «نمادی جهانی از حقوق بشر اولیه و احترام به تنوع فرهنگی» حمایت کنند. او در این نشست که در آستانه اجلاس عمومی یونسکو برگزار شد، منشور کوروش را به درگیری بین جمهوری اسلامی و اسرائیل نیز پیوند زد.

دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران اندکی پیش‌ از رسانه‌های فارسی‌زبان هم دعوت کرده بود به تصویب منشور کوروش در یونسکو نگاه ویژه داشته باشند و آن را به طور گسترده بازتاب دهند.

جست‌وجو در منابع خبری فارسی درباره سابقه پیشنهاد مشترک ایران و تاجیکستان به یونسکو برای تصویب منشور کوروش، به چند خبر کوتاه محدود می‌شود که رسانه‌های داخلی به نقل از دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران طی روزهای اخیر منتشر کرده‌اند و درباره پیش‌زمینه، اهداف و انگیزه‌های این پیشنهاد دست‌کم در منابع خبری داخل ایران، اطلاعات زیادی وجود ندارد.

اما در آن سوی ماجرا، رسانه‌های تاجیک از جمله وب‌سایت دیالوگ، به‌طور گسترده این خبر را پوشش داده‌ و اعلام کرده‌اند که اقدام برای ثبت جهانی منشور کوروش، دستور امامعلی رحمان، رئیس‌جمهوری تاجیکستان در تاریخ ۲۸ دسامبر ۲۰۲۴ بوده است.

هم‌زمان ویدیوهایی هم از سخنرانی رئیس‌جمهور تاجیکستان در شبکه‌های اجتماعی در حال انتشار است که او را در حال تاکید بر اهمیت منشور حقوق بشر کوروش و ضرورت تصویب جهانی آن نشان می‌دهد.

منشور کوروش؛ نخستین سند جهانی حقوق بشر

استوانه یا منشور کوروش گل‌نوشته‌ای سفالی به خط میخی اکدی است که هورمزد رسام، باستان‌شناس بریتانیایی سال ۱۸۷۹ آن را در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی در ویرانه‌های بابل باستان در عراق کشف کرد.

این استوانه حدود دو هزار و ۲۵۰ سال پیش، در سال ۵۳۹ پیش از میلاد نوشته شد؛ یعنی زمانی که کوروش هخامنشی وارد بابل شد و یهودیان را آزاد کرد.

منشور کوروش بر اصول انسانی از جمله آزادی بیان و عقیده، به رسمیت شناختن حقوق زنان و اقوام، برقراری صلح و آبادانی تاکید دارد و به همین دلیل بسیاری آن را قدیمی‌ترین سند شناخته‌شده حقوق بشر می‌دانند.

کوروش بزرگ در فرازهایی از این منشور گفته است: «مردم بابل و همه سرزمین‌هایی را که تحت ستم بودند، آزاد کردم. ویرانه‌های پرستشگاه‌ها را باز ساختم. خدایان و مردمانی را که به اجبار کوچانده شده بودند، به سرزمین‌هایشان بازگرداندم. هیچ‌کس را مجبور نکردم باور خود را تغییر دهد. فرمان دادم که همه اقوام بتوانند آیین‌های دینی خود را پاس بدارند.»

منشور یا استوانه کوروش اکنون در موزه بریتانیا در لندن نگهداری می‌شود و چندین کپی شبیه‌سازی‌شده از آن نیز در موزه‌های مختلف جهان از جمله موزه ملی ایران وجود دارد.

ماجرای ثبت جهانی و سایت یونسکو

اقدام برای ثبت جهانی منشور کوروش به‌عنوان نخستین اعلامیه حقوق بشر از شهریور سال ۱۳۹۶ آغاز شد؛ وقتی که احمد جلالی، نماینده وقت ایران در یونسکو، خبر داد که «پرونده منشور کوروش برای ثبت در حافظه جهانی یونسکو در حال آماده‌سازی است».

به‌رغم اعلام رسمی این خبر، پرونده ثبت جهانی منشور کوروش هرگز آماده نشد و بررسی اسناد یونسکو در سال‌های بعد نیز اثبات کرد که نه‌تنها پرونده ثبت جهانی به یونسکو ارسال نشده، بلکه حتی در فهرست نامزدهای این سازمان نیز قرار نگرفته است.

آنچه اکنون در دستور کار یونسکو قرار دارد، ثبت میراث جهانی (World Heritage) یا حافظه جهانی (Memory of the World) نیست، بلکه پیشنهاد تصویب قطعنامه‌ای نمادین در مجمع عمومی یونسکو است؛ مشابه قطعنامه‌ای که پیش‌تر برای نام‌گذاری «سال گفتگوی تمدن‌ها» صادر شد.

این نوع قطعنامه‌ها اگرچه به لحاظ حقوقی الزام‌آور نیستند، برای رسمیت‌ بخشیدن به یک روایت تاریخی و تمدنی در جهان اقدامی تاثیرگذار محسوب می‌شوند. به عبارت دیگر، ایران اکنون به یمن مشارکت فعال و احتمالا پیشقدمی تاجیکستان، فرصت یافته است منشور کوروش را به‌عنوان نماد آزادی، تکثر فرهنگی و نخستین سند حقوق بشر در سطح جهانی تثبیت کند.

با این حال، اهمال جمهوری اسلامی در ثبت جهانی منشور کوروش به‌رغم تبلیغات رسانه‌ای، نشان می‌دهد که به رسمیت شناختن منشور کوروش حتی در میان مقام‌های جمهوری اسلامی ایران هم با اما و اگر‌هایی روبرو است، چه برسد به اینکه بخواهند به تصویب جهانی آن روی خوش نشان دهند.

در آن سوی ماجرا، دولت تاجیکستان آشکارا خود را برای بهره‌برداری فرهنگی از دستاوردهای این رخداد آماده کرده است. کما اینکه وب‌سایت تاجیکی دیالوگ در توضیح اهداف این کشور می‌نویسد: «ملت تاجیک دارای تاریخ غنی و باستانی است و به توجه به ارزش‌های انسانی، نوع‌دوستی و میراث علمی‌‌فرهنگی خود شهرت دارد. یکی از نمونه‌های برجسته این میراث نخستین اعلامیه حقوق بشر در تاریخ جهان، یعنی استوانه کوروش بزرگ است.»

این رسانه می‌افزاید: «امامعلی رحمان، رئیس‌جمهوری تاجیکستان، به مناسبت دو هزار و پانصد و پنجاهمین سالگرد صدور منشور کوروش، در پیام سالانه خود به مجلس عالی این کشور در ۲۸ دسامبر ۲۰۲۴، به تمامی وزارتخانه‌ها و نهادهای مسئول ماموریت داد مواد و اسناد مرتبط با ثبت جهانی منشور کوروش را آماده و برای اقدام رسمی به یونسکو ارائه کنند.»

این نخستین بار نیست که که دولت تاجیکستان برای معرفی نمادهای حوزه تمدنی پارس و چهره‌های برجسته ادبی و فرهنگی این سرزمین پیشقدم می‌شود. تابستان امسال، آیین بزرگداشت حافظ هم با مشارکت این کشور و یونسکو در پاریس برگزار شد. تاجیکستان پیش‌ از آن، سالروز تولد زرتشت را هم با حمایت این سازمان گرامی داشته بود.

اهدای شاهنامه فردوسی به خانواده‌های تاجیک، تلاش برای ثبت نوروز، نصب مجسمه‌ چهره‌های فاخر از جمله بوعلی‌سینا و ده‌ها مورد دیگر از تلاش‌های دولت تاجیکستان را می‌توان برشمرد که در جهت تثبیت، معرفی و زنده‌ نگه‌ داشتن میراث تاریخی، تمدنی و فرهنگی سرزمین پارس انجام شده‌اند. به‌صراحت می‌توان گفت که چنین برنامه‌هایی بخشی از راهبرد کلان این کشور برای مقابله با هرنوع افراطی‌گرایی است، اما اینکه چرا این کشور منشور کوروش را میراث مشترک با ایران می‌داند، نیز قابل‌ارزیابی است.

تثبیت هویت در حوزه تمدنی پارس

دولت تاجیکستان طی دو دهه گذشته به روش‌های مختلف تلاش کرده این مفهوم را جا بیندازد که بخشی از حوزه تمدنی پارس است. بنابراین کوروش بزرگ به‌عنوان چهره محوری این تمدن، برای دوشنبه نماد مشروعیت تاریخی و فرهنگی در مقیاس جهانی است.

علاوه بر آن در روایت‌های تاریخی و هویتی تاجیکستان، مردم تاجیک از اقوام کهن سرزمین پارس‌اند و ارجاع به کوروش، از این منظر به معنای احیای پیوند تاریخی با خاستگاه اولیه، پیش از پراکندگی و تجزیه جغرافیایی در آسیای میانه امروز، است. 

به این موارد باید تلاش دولت تاجیکستان را برای مقابله با تندروی‌های مذهبی و قومی در این کشور نیز افزود.

مجموعه این عوامل نشان می‌دهد که اقدام تاجیکستان برای قرار دادن منشور کوروش در دستور کار یونسکو بخشی از راهبرد کلان دوشنبه است؛ راهی برای تثبیت جایگاهش به‌عنوان بخش مهمی از تمدن پارس در آسیای مرکزی.

فرصت تاریخی یا واگذاری میراث؟

تصویب قطعنامه مربوط به منشور کوروش به‌صورت مشترک با تاجیکستان در ایران، با واکنش‌های چندگانه روبرو شده است.

از یک سو، گروه موافقان معتقدند که باید از پیشقدم شدن تاجیکستان استقبال کرد. آن‌ها می‌گویند در فضایی که برخی دولت‌های منطقه در تلاش‌اند میراث هخامنشی یا حتی مولفه‌های تمدنی ایران را انکار کنند، قرار گرفتن تاجیکستان در کنار ایران فرصتی راهبردی است. این گروه تاکید می‌کند اگر ایران به دلیل موانع داخلی و ملاحظات ایدئولوژیک نتوانست یا نخواست موضوع کوروش را در سطح جهانی پیگیری کند، اقدام تاجیکستان را باید یک همکاری هوشمندانه و قابل قدردانی تلقی کرد.

در مقابل، گروه منتقدان و محتاطان می‌گویند کوروش، «نماد ملی ایران» است و این میراث را نباید با کشورهای دیگر مشترک شد. آن‌ها چنین استدلال می‌کنند که ممکن است روایت کوروش در نظام بین‌الملل با تفسیر غیربومی مخدوش و در درازمدت، مالکیت معنوی ایران بر این نماد ملی تضعیف شود.

گروه دیگر نیز نفس این کار را ارزشمند توصیف کرده‌اند اما به دنبال پاسخ این سوال‌‌اند که ابتکار این طرح با کدام کشور بوده است، ایران یا تاجیکستان؟ به عقیده این گروه، در صورتی که تاجیکستان در ارائه این پیشنهاد پیشقدم شده باشد، باید نقطه سیاه دیگری در کارنامه میراثی جمهوری اسلامی به دلیل اهمال‌های دنباله‌دار و هدفمند ثبت کرد. هرچند رسانه‌های داخلی ایران بدون اشاره به خاستگاه این پیشنهاد در برنامه تبلیغاتی هماهنگ ادعا کرده‌اند که این قطعنامه «به پیشنهاد مشترک ایران و تاجیکستان» مطرح شده است.

در حالی که رسانه‌ها و منابع رسمی در تاجیکستان صریح‌تر و حتی شفاف‌تر می‌گویند که ابتکار با دستور مستقیم امامعلی رحمان، در دسامبر ۲۰۲۴ آغاز شد. 

البته واقعیت می‌تواند چیزی میان این دو روایت باشد. از نظر حقوقی، این قطعنامه عملا به نام هر دو کشور ثبت خواهد شد اما از نظر دیپلماسی فعال و میدان‌داری رسانه‌ای، در حال حاضر تاجیکستان یک گام جلوتر ایستاده است و این طرح را به‌عنوان بخشی از «راهبرد ملی هویت تمدنی» خود برجسته می‌کند.

تصویب این قطعنامه هرچند الزام حقوقی ندارد، از جنبه پیشینه تمدنی، پیروزی و دستاوردی بزرگ خواهد بود، زیرا در صورت تصویب، ایران و تاجیکستان موفق خواهند شد یک روایت رسمی بین‌المللی از کوروش به‌عنوان نماد تنوع فرهنگی و آزادی مذهبی ثبت کنند. البته برای تاجیکستان دستاوردی مضاعف هم دارد؛ چرا که بار دیگر این کشور در سایه ایران‌ستیزی جمهوری اسلامی، خود را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین میراث‌داران حوزه تمدنی پارس در سطح جهان معرفی می‌کند.